Elektrik panolarında bakım yapmak son derece dikkat gerektiren bir iştir. Yanlış bir adım, ciddi elektrik çarpması veya yangın riski yaratabilir. Bu nedenle bakım öncesinde belirli güvenlik prosedürlerini eksiksiz uygulamak hayati önem taşır. Türkiye’de 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu başta olmak üzere ilgili mevzuat, elektrikle çalışmalarda güvenliğin sağlanmasını işveren ve çalışanların yasal yükümlülüğü olarak tanımlamıştır.

Bu yazıda, elektrik teknisyenleri, mühendisler, sanayi çalışanları ve konuya ilgi duyan genel okuyucular için pano bakımına başlamadan önce alınması gereken kritik güvenlik önlemlerini anlaşılır bir dille açıklıyoruz. Unutmayın, elektrik kazaları basit ihmal ve eksik önlemler yüzünden meydana gelebilir ve bu kazaların önlenmesi mümkündür.

 

Pano Enerjisinin Kesilmesi

Bakım öncesi ilk adım, elektrik panosunu besleyen tüm enerji kaynaklarını tamamen kesmektir. Hiçbir zaman canlı (gerilim altında) bir sistem üzerinde bakım-onarım yapılmamalıdır.

Ana şalteri kapatarak panoya gelen elektriği kesin ve gerekirse pano beslemesinin bağlı olduğu üst devreleri veya enerji kaynaklarını da devreden çıkarın. Kilitleme/etiketleme adımlarına geçmeden önce panonun gerçekten enerjisiz kaldığından emin olun. Örneğin, 2019 yılında meydana gelen bir iş kazasında enerjinin kesilmeden bakım yapılması ve LOTO prosedürünün uygulanmaması, ölümle sonuçlanan bir elektrik çarpması kazasının nedenleri arasında gösterilmiştir.

Bu tür üzücü örnekler, enerjiyi kesmenin ve izole etmenin ne kadar kritik olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Yasal olarak da iş ekipmanlarının bakımı ancak tüm enerji bağlantıları kesilmiş ve ekipman tamamen durdurulmuş durumda yapılabilir.

Kısacası, panonun enerjisini kesmek hem yasal bir zorunluluk hem de hayat kurtaran bir adımdır.

 

Gerilim Kontrolü (Voltajın Doğrulanması)

Panonun enerjisini kestikten sonra dahi, devrede gerilim olmadığını bizzat kontrol etmek şarttır. Tüm fazlar ve nötr/toprak arasında uygun bir ölçü aleti (multimetre veya voltmetre) ile gerilim kontrolü yapın. Uzmanlar, gerilim kesilmiş olsa bile cihazın hala enerjili olabileceğini varsayarak güvenli bir şekilde gerilim olmadığı doğrulanmadan işe başlanmaması gerektiğini vurgulamaktadır.

Bu, olası bir enerji kaçağını veya kondansatör gibi bileşenlerde depolanmış artık elektriği tespit etmek için kritik bir adımdır. Ölçüm cihazınızı kullanmadan önce çalıştığından emin olmak için bilinen enerjili bir noktada test edip sonra panoya uygulayın. Ardından panonun gerçekten gerilim altında olmadığını teyit edin. Bu kontrol, yanlışlıkla enerjinin tam kesilememesi veya başka bir kaynaktan geri besleme olması durumunda sizi ölümcül kazalardan koruyacaktır.

Unutmayın, “ölçmeden inanmayın” kuralı elektrik bakımında hayatîdir.

 

Kişisel Koruyucu Donanım (KKD) Kullanımı

Elektrik panolarında çalışırken uygun kişisel koruyucu donanım (KKD) kullanmak, olası kazaların etkisini en aza indirmek için son derece önemlidir. Bakım öncesinde izole eldiven, koruyucu gözlük veya yüz siperi ve alev almayan (yangına dayanıklı) iş elbisesi giyilmelidir.

Bunlar, elektrik çarpmasına ve ark parlaması sonucu oluşabilecek yanıklara karşı temel koruma sağlar. Ayrıca izole tabanlı ayakkabılar giymek ve pano önünde yalıtkan bir paspas üzerinde durmak da ek güvenlik sağlar.

Metal takılarınızı (yüzük, kolye, saat vb.) çıkarmayı unutmayın; iletken oldukları için elektrik teması halinde ciddi tehlike yaratabilirler. KKD kullanımında dikkat edilmesi gereken bir diğer nokta da el aletlerinin yalıtımlı olmasıdır. İzole saplı tornavida, pense gibi aletler kullanarak olası ark veya kısa devre durumunda kendinizi koruyabilirsiniz. Son olarak, baret (koruyucu başlık) takarak başınızı olası darbelere ve ark sıçramalarına karşı koruyun. Tüm bu donanımlar, bir elektrik bakım işinde sizin “zırhınız” gibidir ve hayati öneme sahiptir.

 

Kilitleme ve Etiketleme (LOTO/EKED)

Kilitleme ve etiketleme, İngilizce tabiriyle Lockout/Tagout (LOTO), elektrik bakımında vazgeçilmez bir güvenlik prosedürüdür. Enerjisi kesilen panonun yeniden istenmeden enerjilenmesini önlemek için devre kesici, şalter veya ilgili enerji kaynağı kilitlenmelidir. Özel emniyet kilitleri kullanarak şalteri “OFF” konumunda kilitleyin ve bu kilidi sadece sorumlu kişi(ler)de anahtarı olan bir yapıda tutun. Ardından uyarı amaçlı bir etiket takın. Etiket üzerinde “Dikkat! Çalışma Var – Enerji Verme” gibi bir uyarı ifadesi ve bakım sorumlusunun adı, iletişim bilgisi yer alabilir. Böylece herhangi bir kişi panoya enerji vermeden önce bu etiketi görerek uyarılır. Yetkili kurumlar, enerjili hatlar veya ekipmanlar üzerinde bakım yapılırken kilitleme/etiketleme ekipmanlarının kullanılmasını yasal bir zorunluluk olarak belirlemiştir.

Bu prosedür, ekipmanda siz çalışırken bir başkasının yanlışlıkla elektriği açmasını engelleyerek can güvenliğinizi sağlar. Özellikle birden fazla teknisyen aynı pano üzerinde çalışıyorsa, her birinin kendi kilidini uygulaması (çoklu kilitleme sistemleriyle) tavsiye edilir. LOTO prosedürü doğru uygulandığında, elektrik kazalarını önlemede son derece etkilidir ve “önce güvenlik” kültürünün önemli bir parçasıdır.

 

Uyarı ve İşaretleme (İkaz Levhaları)

Bakım çalışması sırasında, sadece LOTO etiketi değil, aynı zamanda genel uyarı levhaları ve işaretlemeler de kullanılmalıdır. Çalışma alanını belirgin şekilde işaretleyin ve yetkisiz kişilerin yaklaşmasını engelleyin. Pano veya şalter üzerine “Çalışma Var, Elektrik Verme” şeklinde bir uyarı levhası asmak, çevredeki diğer çalışanları ve operatörleri durumdan haberdar eder.

Eğer bakım yapılan pano bir tesiste kritik bir noktaya aitse, ilgili operatörleri veya kontrol odasını da bilgilendirin. Gerekirse çalışma alanının etrafına fiziki bariyerler veya emniyet şeritleri çekerek kazara yaklaşmaları önleyebilirsiniz. Büyük tesislerde ikinci bir kişi gözcü olarak görevlendirilip, kimsenin enerji verip müdahale etmemesini sağlama sorumluluğunu alabilir.

İşaretlemeler ve uyarılar, bakım çalışması bitip sistem güvenle devreye alınana kadar yerinde kalmalıdır. Bu basit ancak etkili önlemler, insan hatasından kaynaklanabilecek kazaların önüne geçer ve farkındalığı artırır.

 

Topraklama (Artık Enerjinin Boşaltılması)

Yüksek gerilimli veya büyük kapasitörlü sistemlerde, enerjiyi kesmek tek başına yeterli olmayabilir; hatta alçak gerilim panolarında bile bazı bileşenlerde artık (kalıcı) elektrik yükü kalabilir. Bu nedenle, bakım öncesi topraklama işlemi yapmak gerekebilir. Topraklama, ilgili elektrik devresinin veya ekipmanın, özel topraklama çubukları/kabloları kullanılarak güvenli şekilde toprağa boşaltılmasıdır. Özellikle büyük kondansatörler içeren kompanzasyon panolarında, kondansatörlerin içindeki yükün boşalması için bir süre beklenmeli ve gerekiyorsa bir topraklama probu ile uçlar kısa devre edilerek kalan enerji boşaltılmalıdır. Aynı şekilde, yüksek gerilim hücrelerinde bakım yapmadan önce faz hatları topraklanarak olası endüksiyon voltajlarına karşı önlem alınır.

Topraklama sayesinde, kesilmiş olsa bile sistemde kalabilecek her türlü artık elektrik, doğrudan toprağa akıtılır ve personelin dokunması durumunda çarpılma riski ortadan kaldırılır. Bu adım, özellikle yüksek güçlü endüstriyel tesislerde ve enerji nakil hatlarında standart bir uygulamadır. Kısacası, “enerji sıfırlama” diyebileceğimiz topraklama işlemi, bakım personelini görünmez elektrik tehlikelerinden koruyan kritik bir güvenlik prosedürüdür.

 

Temizlik ve Düzen

Temizlik, elektrik panosu bakımının hem bir parçası hem de güvenlik adımlarından biridir. Panonun içini ve çevresini temiz ve düzenli tutmak, olası tehlikeleri azaltır. Bakım işlemine başlamadan önce pano içindeki toz ve kirleri uygun şekilde temizleyin.

Tozlu bir pano, nemle birleştiğinde iletken bir tabaka oluşturabilir veya soğutma havalandırmalarını tıkayarak aşırı ısınmaya yol açabilir. Temizlerken kuru yöntemleri tercih edin: Yumuşak kıllı fırça, antistatik fırça veya düşük basınçlı hava ile üfleme yöntemleriyle tozu uzaklaştırın.

Çok kirli yüzeyler için hafif nemli bir bez kullanılabilir, ancak elektrik aksamına asla su temas ettirmeyin.

Pano temizliği sırasında uygun KKD kullanmaya devam edin (toz maskesi, gözlük gibi), zira eski panolardaki tozlar solunum için zararlı olabilir.

 

Ayrıca bakım çalışmasına başlamadan çalışma alanını düzenleyin: Yere takılabilecek kablolar veya aletler bırakmayın, panonun önünü gereksiz malzemelerden arındırın.

Yanıcı malzemeleri pano yakınından uzaklaştırın.

Bakım bittikten sonra da geride unutulan alet olup olmadığını kontrol edin ve panonun kapağını düzgünce kapatın. Son bir genel kontrolden sonra pano etrafında herhangi bir güvensiz durum kalmadığından emin olun.

Temiz ve düzenli bir çalışma ortamı, hem arıza riskini hem de kaza riskini minimize eder, ayrıca yapılan işin kalitesini de artırır.

 

Sonuç ve Mevzuata Uygunluk

Elektrik panolarında bakım öncesi güvenli çalışma prosedürleri, çalışanların hayatını korumanın yanı sıra ekipmanların da güvenle işletilmesini sağlar. Enerji kesme, gerilim kontrolü, KKD kullanımı, LOTO, uyarı işaretleri, topraklama ve temizlik adımları bir bütünün parçalarıdır ve ihmal edilmemelidir. Türkiye’deki iş sağlığı ve güvenliği mevzuatı (6331 sayılı Kanun ve ilgili yönetmelikler), bu önlemlerin alınmasını işyerlerinde zorunlu kılmaktadır.

Dolayısıyla bu prosedürler yalnızca iyi birer uygulama değil, aynı zamanda yasal bir gerekliliktir. Sonuç olarak, elektrik panolarında çalışırken “Önce Güvenlik” anlayışını benimsemek, hem yasal sorumluluğumuz hem de sevdiklerimize ve kendimize karşı borcumuzdur. Düzenli eğitimler, risk değerlendirmeleri ve farkındalık çalışmalarıyla güvenli çalışma kültürünü pekiştirerek, elektrik kaynaklı iş kazalarını önleyebiliriz. Unutmayalım ki hiçbir iş, güvenliğimizden önemli değildir – elektrikle çalışırken asla tedbiri elden bırakmayın

 

Meta Açıklama: Elektrik panolarında bakım öncesi güvenlik nasıl sağlanır? Enerji kesme, gerilim kontrolü, KKD, LOTO, topraklama ve temizlik adımlarıyla elektrik kazalarını önleme yöntemlerini ve yasal mevzuat gerekliliklerini keşfedin.

SORU 18. Bir elektrik panosuna bakım veya arıza müdahalesi yapılmadan önce aşağıdakilerden hangisinin yapılmaması, çalışan güvenliği açısından en yüksek riski oluşturur?

(a) Pano içerisindeki tozun ve kirin temizlenmemesi

(b) Bağlantı noktalarının tork kontrolünün yapılmaması

(c) Pano enerjisinin tamamen kesildiğinden ve devrenin gerilimsiz olduğundan emin olunmaması

(d) Kullanılan ekipmanların üretici etiketlerinin okunmaması

✅ Cevap: c) Pano enerjisinin tamamen kesildiğinden ve devrenin gerilimsiz olduğundan emin olunmaması

🧠 Açıklama:

Pano müdahalelerinde en kritik adım, işlem öncesi enerjinin tamamen kesildiğini ve panonun gerilimsiz olduğunu doğrulamaktır. Bu adım atlanırsa pano çalışır durumda kalabilir ve personel ciddi elektrik çarpması, ark patlaması veya ekipman hasarı riskiyle karşılaşır. Diğer maddeler bakım kalitesini etkileyebilir ancak doğrudan hayati tehlike oluşturmaz.